Page:Froissart - Les Chroniques de Sire Jean Froissart, revues par Buchon, Tome III, 1835.djvu/270

Le texte de cette page a été corrigé et est conforme au fac-similé.
264
[1396]
CHRONIQUES DE J. FROISSART.

et tous pris ; et ce qu’ils étoient si richement armés et arroyés de si riches armures que ce sembloient rois en sauva à grand nombre les vies ; car Sarrasins, Turcs et tous ceux de leur

    mais, par sa manière d’écrire les noms d’hommes et de lieux, il les défigure tellement qu’il est souvent impossible de les reconnaître. J’ai parcouru tout ce que les divers historiens pouvaient avoir écrit sur le même sujet, afin de les expliquer les uns par les autres. Il me semblait que les historiens hongrois devaient être les plus circonstanciés ; mais à mon grand étonnement, ils ne font mention que comme en passant d’une bataille qui a, pour ainsi dire, désarmé le roi de Hongrie, et ouvert la route de Vienne aux Musulmans. Les historiens turcs s’étendent un peu plus sur cette matière, mais c’est encore dans Froissart, dans le moine de Saint-Denis et dans les Mémoires du maréchal de Boucicaut, fait prisonnier à cette bataille, qu’on retrouve le plus de renseignemens. J’ai réuni dans cet Appendice tout ce que j’ai pu réunir des récits des historiens étrangers.

    HISTORIENS HONGROIS.

    Parmi les Scriptores rerum Hungaricarum (t. i,) Jean de Thwrocz est celui qui en a parlé le plus au long ; voici ce qu’il en dit (pars iv, cap. viii) :

    Rebus Turcorum in die augescentibus, rege Lodovico vità functo, habenisque Hungaricis in Sigismundum regem devolutis, Pasaithes et ipse Cæsar Turcorum, paire Amurate, peracri ingenio, non minùs idoneus et in tentandis rebus arduis, magis audax, brevi spatio temporis, Thraciam universam, Thessaliamque ac Macedoniam, Phocidem, Bœotiam et Atticam, tùm vi, tùm deditione capiens, sui dominii fecit. Misos quoque, quos nos Bulgaros vogamus, regis Sigismundi sub ditione constitutos, armis infestis aggressus est. Ad hunc Pasaithem, rex suos caduceatores misisse ; utque ab invadendo regno, sibi juris vigore attinente, desisteret, eidem intimasse ; illum verò per occasionem, interim, donec totà Bulgariæ terrà potitus est, relationem distulisse ; tandem, diversitatum armorum, framearum putà ac clypeorum, nec non pharetrarum, quibus Turci in hostes utuntur, singulos per parietes unius domus, appendi fecisse, introductisque regiis caduceatoribus, ad illos dixisse fertur : Reverlimini ad regem vestrum, et dicite illi quoniam et ego terram ad hanc, ut videtis, jus habeo sufficiens. Pariterque et illis, in parietibus pendentia manu ostendit arma. Hæc res, Sigismundi régis animum non parùm ulciscendi in timorem excitavit. Quapropter sui regni decimo, dominicæ autem incarnationis mcccxcvi anno, commotà universà sui principatûs armorum virtute, ingentem conflavit exercitum. In quam quidem regiam expeditionem tàm grandem, dux Burgundiæ inter alias nationes, ac Francorum sive Gallorum populus, arma non pauca, fortiaque virorum bellatorum agmina, advexerant. Quorum nobilitatis armorum insignia, Budæ, in claustro sancti Nicolaï confessoris, erga fratres prædicatorum, tabulis arte pictorià inscripta, ac parietibus affixa, meos usque ad annos, pro memorià stetere. Motà igitur rex Sigismundus tàm grandi sui exercitùs congregatione, Danubium transivit ; et nedum Turcorum timeret Cæsarem, verùm quidam ipsum dixisse ferunt : Quid metuendus est nobia homo ? Vastum si cœlorum super nos pondus rueret, ipsi illud nostris, quas gerimus hastis, ne læderemur, sustentare possemus. Regno tandem Rasciæ crudeli furore, in magnà rerum direptione, horribilitatisque strepitu nimio, pertransito, Bulgariæ venit ad oras : indè oppidis Oriszo et Bidinio, aliisque partium earumdem munitionibus nonnullis, Turcorum quas tutabatur bellicosa manus, non sine sui et suorum multà sanguinis effusione, expugnatis ; ad ultimum, eà ipsius anni ætate, cum vites suos fructus dulciores cultoribus reddebant, circa festum videlicet sancti Michaelis Archangeli, in campo castri majoris Nicapolis, sua castra fixit. Turci verò crebriùs de castro erumpentes, regium exercitum in se provocabant ; nonnudosque vulnerantes, sæpiùs vulnerati redibant. Cæsar autem Turcorum, quem nostri seniores Pasaylhem supradictum nominavère ; Nicolaus autem Secundini, de familià et origine Turcorum, ad Æneam Senarum episcopum scribens, eumdem Chalapinum fuisse posuit ; dùm regem, grandi bellico cum apparatu, sua in domina penetràsse audivit, non minùs omne gentis suæ robur, in arma concitavit, et in forti suorum manu, regiæ obsistere, expeditioni conatus, appropinquabat. Galli verò sive Franci, advenientis hostis famà pulsati regem adeuntes, et eum belli primitias, quæ majori fervere soient atrocitate, illis in se accipere, ut annueret, rogatum effecère. Dum igitur Cæsar ipse, frementibus undique suis agminibus, magnam vim paganorum secum trahens regiis opponi castris visus est, mox Franci, præcipiendæ pugnæ insolenti cupiditate capti, priusquàm universæ regales copiæ, instructis ex ordine aciebus, signis collatis, prælium inirent, è castris prosilientes, et præcipites ab equis ut eorum moris est, pedites certaturi, descendentes, contrarias irruerunt in turmas. Diro itaque bello, hostes interutros que vigente, cùm Hungari, sellatos Francorum equos, cursu transverso, regia petere castra conspiciunt, nondùm enim illorum bellandi usus ipsis notus erat : illos omninò, hostilem per manum extincios fore credentes, graves dissoluti in tumultus, castra pariter et bellica relinquentes. ingenia, campo undique fusi, hosiibus acriter insistentibus, in fugam convertuntur. Strages fit maxima : multi cecidère de Hungaris, et multi captivitate affecti : et nisi ipse rex, navis ministerio, sibi adinvenisset salutem non cœlo, velut elatus princeps dixisse fertur, sed hostis armis, ibidem obrutus fuisset.

    HISTORIENS TURCS.

    La Bibliothèque du Roi contient plusieurs traductions d’ouvrages turcs, faits pour les Jeunes de langue française de Constaniinople. Le n. 28 contient le texte turc et la traduction de l’Histoire de l’origine des empereurs ottomans, faite par M. de la Roque sous la direction du P. Romain, conseiller des missions et préfet des Jeunes de langue ; cette traduction a d’ailleurs été revue par M. Petis de la Croix, en sorte qu’on peut compter sur sa fidélité. Voici ce que je lis sur l’affaire de Nicopoli, que l’historien turc appelle Nigheboli.

    Après avoir peint Bajazet quittant Brousse pour marcher contre Karman-Oghli qui s’était révolté en s’emparant d’Amasia et de Kastemoni, il le fait partir de là pour la Romélie.