Page:Bayle - Dictionnaire historique et critique, 1820, T10.djvu/32

Le texte de cette page a été corrigé et est conforme au fac-similé.
22
MACHIAVEL.

représentation de la pièce, de peur d’augmenter la risée publique en se découvrant. Le cardinal de Médicis en fut si charmé, que depuis, étant pape, il fit transporter à Rome la décoration du théâtre, les habits et les acteurs mêmes, pour en donner le divertissement à sa cour. Non-seulement M. Varillas raconte des choses que Paul Jove n’a point dites ; mais il suppose, contre le narré de cet auteur, que la pièce fut jouée sur le théâtre de Florence avant que Léon X fût pape. M. de Balzac observe que la Clitie de Machiavel est une copie de la Casina de Plaute, et il blâme avec raison ce Florentin d’avoir suivi son original, jusque dans les choses où les matières de religion étaient tournées en raillerie. Scriba quem nôsti Florentinus ... è latinâ bonâ Hetruscam fecit meo judicio non malam. Clitia siquidem illius, eadem est quæ Plauti Casina ; ex quâ nonnulla interpres fidissimus penè ad verbum red lidit, quædam correxit cum arte, multa felicissimè imitatus est, aliqua verò aut imprudenter aut perversè ; velut illa Olympionis villici ad Stalinonem herum :

Inimica est tua uxor mihi, inimicus filius,
Inimici familiares. Stal. Quid id refert tuâ ?
Unus tibi hic dùm propitius sit Jupiter,
Tu istos minutos cave Deos floccifeceris.
Olymp. Nugæ sunt istæ magnæ, quasi tu nescias,
Repentè ut emoriantur humani Joves.
Sed tandem si tu Jupiter sis emortuus,
Cùm ad Deos minores redierit regnum tuum
Quis mihi subveniet, tergo, aut capiti, aut cruribus ?


Quæ sic Thuscus effinxit scenâ sextâ actûs tertii, ubi Pyrrhus hunc cum Nicomacho sermonem habet :

Nic. Ch’importa à te ? Sta ben con Christo, e fatti beffe de’ Santi[1].

Pir. Si, ma se voi morissi, e Santi mi tratterebbeno assai male

Mic. Non dubitare, io ti farò tal parte, che i Santi ti potranno dar poca briga, etc.
Hæc, quòd ad elegantiam, multò inferiora sunt Plautinis, indigna verò homine Christiano, qui sanctiores musas colit, et in ludicris quoque meminisse debet severitatis [2].

Par occasion je dirai ici une chose que j’ai promise[3]. Léon X, oubliant la dignité de son caractère, assista un jour à la comédie, au vu et au su de tout le monde. Ce fut à la prière du cardinal Bibienna qui était bon poëte italien, et qui composa une pièce de théâtre en l’honneur de la duchesse de Mantoue. Poëtices et Hetruscæ linguæ studiosus, comœdias multo sale, multisque facetiis refertas componebat : ingenuos juvenes ad histrionicam hortabatur, et scenas in Vaticano spatiosis in conclavibus instituebat. Proptereà quùm fortè Calandrum comœdiam mollibus argutisque leporibus perjucundam in gratiam Isabellæ Mantuani principis uxoris per nobiles comœdos agere statuisset, precibus impetravit, ut ipse pontifex è conspicuo loco despectaret[4]. Je croirais sans peine, quoique l’historien ne le dise pas, que Léon X assista à la représentation du Pœnulus. C’est une pièce de Plaute, qui fut jouée à la cour du capitole avec toute sorte de pompe, l’an 1513. Eodem quoque anno Julianus Medices Leonis frater ab senatu populoque Romano civitate donatus est : in cujus gratiam, in areâ Capitolii temporarium theatrum extructum est omni picturarum varietate mirificè cultum. Egêre in scenâ Plauti Pœnulum decore mirabili, et priscà quidem elegantiâ Romanæ juventutis lepidissini quique, variaque extrâ ordinem poëmata recitata, florentibus non aliàs fœcundiore sæculo poëtarum ingenis[5]. Famien Strada raconte, que non-seulement ce pape assistant aux conférences des poëtes, mais qu’il approuvait aussi qu’ils instituassent des combats publics dont il était spectateur[6]. Il est vrai qu’il se plaçait dans une loge où l’assemblée ne le voyait pas. In aulâ omnium ordinum frequentia, et pontificis potissimùm asseclis referta, nullo exedrarum, locique discrimine considunt. Nam Leo pontifex ratus

  1. Conférez ce que dessus, citation (40) de l’article Dassouci, tom. V, pag. 394.
  2. Balzacius, Epist select., p. m. 202, 203.
  3. Dans l’article Léon X, tom. IX, p. 150, remarque (F), à la fin.
  4. Paulus Jovius, in Vitâ Leonis X, pag. m. 189.
  5. Paulus Jovius, Historiar. lib. XI, sub. fin. Voyez-le aussi in Vitâ Leonis X, lib. III, pag. 145.
  6. Strada, Prolusion, academ., lib. II, prolus. V, pag. m. 334. Voyez aussi pag. 350 ; où il dit : Fuit id Leoni perjucundum qui explorata haberet illorum ingenia, et solitus esse interdùm severitatem imperii atque acres generis humani curas eruditis hisce voluptatibus temperare.