Page:Alfred Vacant - Dictionnaire de théologie catholique, 1908, Tome 10.2.djvu/45

Cette page n’a pas encore été corrigée
1383
1384
MESSE DANS LA LITURGIE, LA MESSE CELTIQUE


Le Sanclus est paraphrasé comme la préface :

Benedictus qui venit de celis ut conversaretur in terris, homo factus est ut delicta carnis deleret, hostia factus est ut per passionem suarn vitani œternam credentibus daret per dominum.

On a ici un spécimen de la composition celtique d’une piété sincère pleine d’effusion, mais qui verse facilement dans la prolixité et emprunte de toutes mains.

Les livres celtiques ont d’ordinaire, comme les gallicans et les mozarabes, un post sanctus.

Le Missel de Stowe après les paroles que nous avons citées contient un morceau fameux parmi les liturgistes, sous ce titre Canon dominicus papee Gilasi, éd. Warren, p. 234 sq. Ce texte précieux, dans lequel quelques-uns ont voulu voir le plus ancien texte du canon romain, contient le Te igitur, le mémento des vivants et les autres prières du canon romain, mais avec des variantes notables dont nous indiquerons ici les principales :

Te igitur clementissime pater… ima cum beatissimo faraulo tuo, n. papa nostro, episcopo Sedis apostoliese, et omnibus ortodoxis atque apostolice fidei cultoribus, et abbate nostro, n. episcopo.

Hic recitantur nomina vivorum

Mémento etiam, Domine, famulorum tuorum, N… qui tibi olïerunt hoc sacrificium laudis pro se suisque omnibus, pro redemptione animarum suarum, pro stratu (sic) seniorum suorum, et ministrorum omnium puritate, pro integritate virginum, et continentia viduarum, pro aeris temperie, et fructum fecunditate terrarum, pro pacis redetu et fine discriminum, pro incolimitate regum, et pace populorum, ac reditu captivorum, pro votis adstantium, pro memoria martirum, pro remisione pecatorum nostrorum, et actuum emendatione eorum, ac requie defunctorum, et prosperitate itineris nostri, pro domino papa episcopo, et omnibus episcopis, et prespeteris, et omni eclesiastico ordine, pro imperio romano et omnibus regibus christianis, pro fratribus et sororibus nostris, pro fratribus in via directis, pro fratribus quos de caliginosis mundi hujus tenebris dominus arcisire dignatus est, uti eos in œterna summæ lucis quietæ pietas divina suscipiat, pro fratribus qui varis dolorum generibus adfliguntur, uti eos divina pietas curare dignetur, pro spe salutis et incolimitatis suæ, tibi reddunt vota sua eterno Deo vivo et vero communicantes,

In natale Domini et diem sacratisimam célébrantes in quo…

kl. et diem sacratisimam célébrantes circumeisionis Domini nostri…

Stella ; (Epiphanie) et diem sacratisimam célébrantes natalis calicis domini nostri (jeudi saint).

pasca. et noctem vel diem sacratisimam…

in clausula pasca. et diem…

ascensio. et diem…

pentacosten et diem…

Et memoriam vénérantes imprimis gloriosæ semper virginis…

Hanc igitur oblationem.. quam tibi offerimus in honorem domini nostri ihesu christi et in commemorationem beatorum martirum tuorum, in hac aîdesiæ quam famulus tuus ad honorem gloria ; tua ; œdificavit, quesumus, domine, ut placatus suscipias, eumque, adque omneni populum ab idulorum cullura eripias, et ad te deum verum patrem ornnipotentem convertas, diesque nostros in tua pace disponas, atque ab seterna damnatione nos eripias, et in electorum tuorum iubeas grege numerari per dom. n.

Quam oblationem te, deus, in omnibus, quesumus, benedlctam, ascriptam, ratam, rationabilem, acceptabilemque facere dignareque nobis corpus et fanguis fiât dilectissimi fili tui domini nostri ihesu Christi.

Qui pridic…

Haie quotiescumque fecerilis, in moi memoriam facietis,

passionem meam predicabitis, resurrectionem meam adnuntiabitis, adventum meum sperabitis, donec iterum veniam ad vos de cœlis.

On trouve des passages analogues à cette formule dans les Constitutions apostoliques, dans les liturgies de saint Jacques, de saint Basile, dans les liturgies ambrosienne et mozarabe, etc.

Les traités irlandais sur la messe soulignent l’importance de la formule de consécration. Le prêtre s’incline trois fois à Yaccepit Jésus panem, le peuple se prosterne quand celui-ci offre à Dieu le pain et le vin. On appelle cette prière la periculosa oratio, et personne ne doit troubler le silence. Le pénitentiel de Cumméan inflige une pénitence de cinquante coups au prêtre qui aurait bronché une fois en disant ces paroles. Le mot periculum était inscrit à la marge dans quelques missels. Malheureusement à toutes ces marques d’attention et de respect si justifiées s’ajoutent parfois des traits d’un caractère puéril, pour ne pas les qualifier plus sévèrement. D’après certains traités le célébrant doit faire trois pas en avant et trois en arrière « triade qui rappelle les trois manières dont l’homme pèche, savoir en pensée, en paroles et en action, et les trois manières dont il se renouvelle en Dieu ( !) ». Pour tout cela cf. dom Gougaud, loc. cit., col. 3011.

Après la consécration nous avons les prières suivantes :

Unde et memores sumus…

Supra quæ propitio…

Supplices te rogamus et petimus, omnipotens deus, iube perferri in per manus…

Mémento etiain, domine, et eorum nomina qui nos præcesserunt cum signo fidei, et dormiunt in somno pacis, cum omnibus in toto mundo oflerentibus sacrificium spiritale deo patri, et filio, et spiritui sancto sanctis ac venerabibus (sic) sacerdotibus offert senior noster, n. prsespiter, pro se, et pro suis, et pro totius œcclesie cetu catholicæ ; et pro commemorando anathletico gradu vencrabilium patriarcharum, profetarum, apostolorum, et martirum, et omnium quoque sanctorum, ut pro nobis dominum deum nostrum exorare dignentur.

(Il y a des passages analogues dans la liturgie mozarabe et dans les livres gallicans.)

Passant par-dessus la liste des noms qui est par erreur donnée ici dans le missel de Stowe (p. 238-240), il faut relier à la formule donnée ci-dessus, celle qui suit (p. 240).

Et omnium pausantium, qui nos in dominica pace precesserunt, ab adam usque in hodiernum diem, quorum deus non nominavit et novit, ipsis et omnibus in christo quiescentibus locum refrigerii… (le quoium deus nomina scit ou formules analogues se retrouvent dans les inscriptions des Gaules ; Le Blant les a relevées, Inscr. chrét. de la Gaule, n. 563 et notes).

Nobis quoque (patricio après petro et paulo)…

Per quem hsec omnia.

Nous ne pensons pas qu’il faille voir avec certains critiques dans ce canon la forme la plus ancienne du canon romain. L’addition diesque nostros qui est de saint Grégoire, celle du pro /ratribus in via directis, emprunté a la règle de saint Benoît et autres indices s’y opposent. L’auteur, comme pour les autres prières celtiques, a fait un mélange de fragments empruntés à différentes sources, mais nul doute qu’il n’y en ait parmi eux de très anciens, par exemple, dans les mémento.

Les rites de fraction, d’immixtion et de communion présentent chez les Celtes des traits qui ne sont pas moins intéressants. Lhie grande liberté régnait sur ce point.

A la suite du Per quem hsec omnia, la rubrique du Missel de Stowe ajoute ter canitllT et en irlandais : ici les oblats sont élevés au-dessus du calice et la moitié