Page:Alfred Vacant - Dictionnaire de théologie catholique, 1908, Tome 10.1.djvu/17

Cette page n’a pas encore été corrigée
19
20
MARONITE (ÉGLISE), LES MARONITES ET LE MONOTHÉLISME


Jean de Jérusalem, survenue en 734-735. Cf. ci-dessus, art. Jean Damascène, t. yra, col. 6<)8 et 705.

Voici le texte des deux passages relatifs aux maronites :

El juio per sanctam, consubstantialemque et adorandani Trtnitatem, absqtie muni dolo et fraude, me ita sentire, nec aliud quidpiam prêter illa admittere, nec me communicalurum cum altero, qui (idem hanc non conflteatur, ac prsesertim cum maronitis. Libellus de reela sententia, P. G., t. xciv, col. 1431, n. 8.

Cnaphei (Pierre le Foulon) hoc deliramentum est qui, ingenti tumens arrogantia, aperto, ut dicitur, capite (quod quidem impudicarum mulicrum impudentiam exprimit) ac si ipsismet Seraphlm sapientior foret, ac mysteriorum intelligentior, Trisagium hymnum tanquam inelegantem pannum quemdam, fullonum more, expurgare veritus non est. Êtenim si te » sanetum hymnum de Filio solo dicamus, omnis prorsus sublata est ambiguitas, atque cum maronitis (Mapcovi’c70fj.ev) Trisagio crucifixionem adjicimus. Verum al>sit, ut vel labiis’hoc usurpemus : propitius nobis sit Deus ; optanda potius mors est. Aufer a me mortem hanc ; mors enim in hac olla est. Epistola ad Jordanem archimandrilum de hymno trisagio, ibid., t. xcv, col. 34.

De ces deux textes on conclut à l’hérésie, notamment au monothélisme des maronites. D’une part, dit-on, saint Jean Damascène se trouverait d’accord sur ce point avec nombre d’écrivains ;. de l’autre, l’insistance avec laquelle il expose la doctrine dyothélite reflète bien le reproche adressé par lui aux maronites, ennemis du dogme des deux volontés dans le Christ. A cette conclusion nous répondons : tout d’abord, les deux passages invoqués contre l’orthodoxie maronite sont d’une authenticité fort douteuse. Il est vraiment étrange que le Damascène parle ainsi, sans la faire connaître au préalable, d’une population déclarée si impie et si dangereuse pour l’ordre social chrétien. L’hypothèse d’une interpolation est d’autant plus probable que, pour le texte de l’épîtrc à Jordanès, le mot MapcovEac p.ev fait absolument défaut dans certains manuscrits. On y lit, à sa place, riapoivr]CTO(i£v, c’est-à-dire « nous délirerons comme gens ivres ». Cf. P. G., t. xcv, col. 34, n. 4 ; J.-S. Assémani, Biblioth. juris, t. V, p. 506-507. Le mot Ttapoivif)aojjiEv, ne serait-il pas plus conforme à l’idée de l’auteur : Cnaphœi hoc deliramentum (ky]pri[ia) est… ?. — Assémani ajoute :

Quicumque disertis etiam verbis illius adjectionis (Trisagio) auctor ab eodem Damasceno Petrus Cnapheus dicatur, liquet ab ejusdem Sancti Doctoris mente et calamo lndubitanter abfuisse To |japiovr|(TO(j.£V : eo quod nulla maronitarum farta ab ipso legitur inter hæreticos mentio ; et, si quidem voluisset Damascenus ad eos alludere, qui Appendicem illam excogitarunt, aut eadem abutebantur, oportuisset eum dicere K « pf)O01.ev, aut’IaxioSïjaOpev, de quibus ssepe meminerat, de Cnapheo scilicet, et jacobiti », quorum sectarii crucifixionem Trisagio adjiciebant. Verum quum in mss. codicibus, neque a Cnapheo, neque a Jacobo, aut Severo formatum reperiatur portentosum verbum, Ivvaçtsopiflei, ’Iay.woi’ojxat. £suEpi£o[Lai, non video cur a Maronc, quem nusquam nominavit, aut inter hæreticos rec* nsuit, formari debeat.quo nullus hactenus usus legitur. Ibid., p. 507.

Quant à la mention des maronites dans la profession de foi, rédigée au nom de l’évêque Élie, sufîragant de la métropole de Damas, elle paraît également étrangère au contexte, comme l’a si bien démontré le même Assémani. Ibid., p. 502-505. En effet, après avoir suivi l’énumération des six premiers conciles œcuméniques, après avoir lu les noms de divers personnages condamnés, notamment Sergius, Cyrus, Paul, Pierre et Pyrrhus, Macaire d’Antioche et son disciple Etienne, on se frotte les yeux en rencontrant les mots prsesertim cum maronitis, le Damascène n’ayant même pas fait d’allusion aux maronites ni avant, ni après. Ce silence devient encore plus significatif quand on constate leur absence dans les autres

ouvrages du Damascène, surtout dans ceux où il combat sans miséricorde les divers systèmes hérétiques et les groupements qui s’y rattachent. Le contexte eût plutôt exigé cum manichœis ; car, à la suite de ce passage, Damascène ajoute :

Præterea me subditum fore sanctse catholica : et apostolicaî Ecclesiae metropolis dilectissima : Christo Damasci, atque in omnibus obsecuturum obediturumque tuæ sanctitati, et illis qui post eam sanctissima ; ejusdem Ecclesiae præsules erunt, neque recepturum, citra sanctitatis tuae sententiam et jussionem, aliqueme manichœis quos tua sanctitas proscripserit.

C’est que, à cette époque, le manichéisme était ressuscité en Syrie sous le nom de paulicianisme. Au rapport de Théophane (ad an. 6234), le métropolite Pierre, ami du Damascène, qui avait reçu la profession de foi d’Élie, eut la langue coupée et fut exilé dans l’Arabie Heureuse par ordre du calife YValîd II, et cela pour avoir stigmatisé l’impiété des Arabes et des manichéens. P. G., t. cvni, col. 840 ; cf. aussi In dialogum contra Manichœos admonitio, ibid., t. xciv, col. 1505 sq. ; art. Jean Damascène, col. 700. Si donc on se rappelait l’influence particulièrement néfaste exercée par le manichéisme en Orient et le zèle déployé par les théologiens byzantins et les empereurs eux-mêmes à la destruction de cette redoutable hérésie, on comprendrait mieux la parole du Damascène appliquée aux manichéens. Quocirca, dit Assémani, corruptus a sciolis Grœculis utrobique Sancti Joannis Damasceni locus, ita restituendus est : nimirum, pro Mapœvr )ao[i.ev reponendum uapoiv7jo-o|i.ev, et pro’EEa’.ps-wç toïç Mapcovtxoaç legendum, ’EEaipÉTtoç toïç Maviyaioiç. Loc. cit., t. V, p. 510.

Au demeurant, ce n’était pas chose étrangère aux mœurs des copistes que d’opérer dans les manuscrits des corrections ou des additions de leur cru.

Quoiqu’il en soit de cette question d’authenticité, le reproche que le Damascène aurait fait aux maronites se trouve précisé dans la lettre à Jordanès : ils ajoutent au Trisagion la formule : qui as été crucifié pour nous. Mais il n’est pas dit qu’ils l’entendaient au sens condamné par l’Église. Nous savons par ailleurs qu’ils l’adressaient au Verbe incarné. C’est que les maronites étaient des chalcédoniens et suivaient les usages de l’Église officielle d’Antioche. Or, Éphrem d’Amid, patriarche d’Antioche (529-545), témoigne de l’usage du Trisagion dans son partriarcat, et son témoignage nous a été conservé par Photius :

Libros vero varios composuit (Ephrsem), quorum in manus meas très inciderunt. Omnia pêne opéra ejus quae vidimus pro ecclesiasticis dogmatibus pugnant, defenduntque sanetum chalcedonense concilium extra oninem esse harreticorum reprehensionem. Libro quidem primo initio est epistola ad Zenobium quemdam scholasticum Emisenum, Acephalorum labe infectum, missa. Propugnat vero irrisum de infeslis atque acerbis verbis, quæ in epistola I.eonis Romani Pontificis continentur. Præmittit vero horum verborum disputationi usum quemdam sacri Trisagii hymni. Etenim Zenobius, a communi segregatus Ecclesia, colorem hune qua-sivit, quod recens divisa esset ter sancti hymni sententia. Asserit contra Ephræmius, eumdem hymnum Orientales Christo Jesu attribuere, et propterea nihil peccare tametsi adjiciant : Crucifixus pro nobis ; Constantinopolitanos vero atque Occidentales, in supremum sacratissimumque bonorum omnium fontem, consubstantialem Trinitatem, sententiam referre ; idçirco non sustinere illud addi : Cruxifixiis pro nobis, ne qua passio Trinitati attribuatur. In multis enim Europaî ditionibus pro illo : Crucifixus pro nobis, hoc reponunt : Sancta Trinitas miserere nobis. Dibliollwca, cod. 228, P. G., t. ciii, col. 958.

Les maronites étaient parmi les sujets d’Éphrem, partant, au nombre des Orientaux qui adressaient au Christ la formule : Cruxifixus pro nobis. Ils ne cessèrent de l’employer de cette manière, même après