Atlas universel d’histoire et géographie/Empire romain au temps de Diocletien

CARTE N° 22. GÉOGRAPHIE DE L'EMPIRE ROMAIN AU TEMPS DE DIOCLÉTIEN. 297 ENVIRON AP. J.-C. IMPERIUM ROMANUM SUB DIOCLETIANO ET CONSTANTINO. M. le docteur Théodore Mommsen a publié récem- ment une brochure accompagnée d'une Carte dres- sée par M. Kieppert, que nous reproduisons avec quelques modifications dans le dessin, et intitulée : Mémoire sur une liste provinciale dressée vers 297. Cette liste se trouve dans les Opuscoli ecclesiastici de Scipion Maffei (imprimés à la suite de sa Storia teologica délie dottrine délia divina grazia, Trente, 1742. Elle provient d'un manuscrit de la bibliothè- que eapitulaire de Vérone. Aucun savant n'avait re- marqué cette liste ou n'avait été amené a s'en expli- quer l'intérêt. M. Mommsen, en 1862, eut l'occasion d'examiner le manuscrit d'où elle avait été tirée ; il reconnut les erreurs commises par Maffei, et s'aper- çut que ce manuscrit était du vu siècle ; il put se convaincre enfin qu'il s'agissait de la plus ancienne de toutes les listes de provinces de l'empire romain tel qu'il a été divisé d'après les grandes réformes de Dioclétien et qu'elle reproduisait fidèlement les di- visions qui ont servi de base à la géographie, si connue, de la Notitia dignitatum. Jusqu'à ce jour, les divisions de l'époque théodo- sienne, connues surtout par ce document célèbre, sont les seules qui soient entrées dans le domaine de l'enseignement classique. Tout démontre à ceux qui étudient avec compétence la liste nouvelle dont il s'agit qu'elle date de Tan 297 environ et que c'est le tableau original des cadres géographiques qui ont été dressés par cet empereur pour l'ordre nouveau qu'il avait établi dans le monde romain. Nous avons donc là un document inappréciable pour la géogra- phie historique de l'Empire et nous osons ajouter, le plus authentique et le plus précieux à la fois car il fait époque et inaugure, pour ainsi parler, un sys- tème qui dura 150 ans environ , tandis que la Notitia a été rédigée à l'époque de l'agonie du monde romain et n'a guère qu'un intérêt rétro- spectif. Nous ne pouvons mieux faire que de renvoyer à la savante dissertation de MM. Mommsen et Mùhlen- dorf sur ce document géographique et nous nous contenterons d'en consigner les résultats sous forme de tableau comparatif, d'une part, et de carte synop- tique de l'autre. Dans le tableau, nous avons com- paré, d'après M. Mommsen, quatre monuments qui ont rapport aux divisions provinciales, mais qui sont d'époques différentes : 1° le manuscrit de Vérone, donnant l'état de l'empire en 297, 2° la liste du ca- lendrier de Polemius Silvius et publiée également par M. Mommsen quelques années auparavant, ré- digé vers le milieu du v e siècle, 3° La liste de la Notitia dignitatum et 4° le tableau de Hiéroclès. D'après le tableau qui suit, on voit qu'en!re_!.i table du Manuscrit de Vérone, celles de Polemius Silvius, et la Notitia, il y a des différences consi- dérables. Le nombre total des provinces dans le Manuscrit de Vérone est de 96 ' ; Dans Polemius Sil- vius, de 111, et dans la Notitia, de 119. Donc le nombre des subdivisions administratives de l'Empire a toujours été en augmentant; mais nous possédons dans la première liste le documei.t en quelque sorte original des grandes répartitions de l'administration impériale établie par Dioclétien. 1. Il y a évidemment une lacune dans cette liste. Elle porte sur 2 provinces qui ont existé de tout temps ; La Sï- cile et la Sardaiyne. 11 convient donc de fixer le nombre total à 98. GÉOGRAPHIE ANCIENNE. — W° SS. L'empire romain sons Dioctétien. 851 I. EMPIRE D'ORIENT. 1° DIOCÈSE D'ORIENT. Première moitié (qui a formé plus tard le Diocèse d'Égyp te) . Manuscrit de Vérone. Polemius Silvius. Notitia Dignitatum. Hiéroclès. 1. LlBYA SIJPEKIOR. Libya Pentapolis. Libya superior. (Lybie supérieure). 2. Lybia INFERIOR- Libya Sicca. Libya inferior. (Lybie inférieure). 3. Thebaïs. Thebaïs. Thebaïs. (Thébaïde inférieure). 4. ^Egyptijs jùvia (du surnom de Dioclétien.) Mgyptus. Mgyptus. (Egypte). 5. /Egyptus hercijLia (du sur- nom de Maximien). Augustamnis. Augustamnica. (Augusta I"). Arcadia (du nom de Arcadia, (Arcadia) . l'empereur Arcadius, (Augusta IP) . fils de Théodose). (Thébaïde supérieure) (6 provinces.) (6 provinces.) (8 provinces.) Deuxième moitié (qui a formé plus tard le Diocèse d'Orient). 6. Arabia. Arabia. (Palestine III). 7. Arabia-Augusta-Libanen- Palœstina Salutaris. (Arabie). S. sis. Pal^stixa. Syria Palœstina. Palsestinal a . (Palestine I). 9. Phœsice. Syria Phœnice. Phœnice. (Phénicie) . 10. yria cœle (Cœle Sijria). Syria cœle. Syria. (Euphratésie I). 11. AUGUSTA EOPHRATENSIS. Euphratesia. Euphratensis. (Euphratésie II) . 12. ClLICIA . Cilicia. Cilicia I a . (Cilicie I). 13. ISAURIA. Isauria. Isauria. (Isaurie) . 14. Cyprus. Cyprus. Cyprus. (Ile de Chyrre). 15. Mesopotamxa. Mesopotamia. Mesopotamia. (Mésopotamie) . 16, OSROENA. Hosêroene. Sophanene. Osrhoena. Palœstina II a . Phœnice Libani. Syria Salutaris. Cilicia II a . (Osroène) . (Palestine II)-. (Phénicie libanésienne) (Syrie I), (Cilicie II). (16 provinces.) (10 prov.; 6 pourledio- (15prov.; 6pour!edio- (15 prov.; 8 pour le dio- cèse d'Egypte.) cèse d'Egypte.) cèse d'Egypte) . (16 provinces.) (21 provinces.) (23 provinces.) Manuscrit de Vérone. 1. BlTHYNIA. 2. Cappadocia. 3. Galatia. 3 et 4. Paphlagonia ( divisée en 2 provinces). 5. DlOSPONTUS. 6. Pontus, Polemiacus (Po- lemoniacus) . 7. Armenia minor. 8. Armenia major (ajoutée nouvellement). (8 provinces.) 2° DIOCÈSE DU Polemius Silvius. Bithynia. Cappadocia. Galatia (dans le Dio- cèse d'Asie.) Paphlagonia. Pontus Amasia. Pontus Polemiacus. Armenia minor. Armenia major. Honorias. Notitia Dignitatum. Bithynia. Cappadocia. Galatia. Paphlagonia. Helenopontus. Pontus Polemiacus. Armenia I a . (9 provinces.) Honorias. Cappadocia II a . Galatia Salutaris. Armenia Il a . (11 provinces.) Hiéroclès. (Bithynie) . (Cappadoce I). (Gaiatie I) . (Paphlagonie). (Hélénopon'). (Pont Polémoniaque). (Arménie I a ). (Honoriade) . (Cappadoce II). (Gaiatie Salutaire). (Arménie II). (11 provinces.) 3° DIOCESE D ASIE. Manuscrit do Vérone. 1. Pamphylia. • 2. Phrygia P. 3. Phrygia IP. 4. Asia. 5. Lydia. 6- Caria. Polemius Silvius. Pamphylia. Phrygia. Phrygia Salutaris. Asia. Lydia. Caria. Notitia Dignitatum. Pamphylia. Phrygia Pacatiana. Phrygia Salutaris. Asia. Lydia. Caria. Hiéroclès. (Pamphylie) . (Phrygie Pacatiane). (Phrygie Salutaire). (Asie). (Lydie). (Carie). 852 GÉOGRAPHIE. — EXPLICATION DES CARTES. Mauuscrit de Vérone. Rufus. Ptolemius Silvius. Notitia Dignitatum. Hiéroclès 7. Insulte. Cyclades. lnsulge. (les Iles). 8. PlSIDIA. Pisidia. Pisidia. (Pisidie). 9. Hellespontus. Hellespontus. Hellespontus. (Hellespont) . Lycia Lycia. (Lycie).. Lycaonia. Lycaonia. (Lycaonie) . (9 provinces. (11 provinces.) (11 provinces.) (11 provinces.) 4° DIOCÈSE DE THRACE. Manuscrit de Vérone. Rufus. Polemius Silvius. Notitia Dignitatum. Hiéroclès, 1. EUROPA. Europa. Europa. Europa. (Europe). 2, Rhodope. Rhodope. Rhodopa. Rhodopa. (Rhodope). 3. Thracia. Thracia. Thracia I a . Thracia. (Thrace) . 4. FLEMIMONTUS (Emossanus). Hœmimontus. Thracia II a . Hœmimontus. (Hémimont) . 5. SCYTHIA. Scythia. Scythia inferior. Scythia. (Scythie). 6. Mœsia inferior. Mœsia inferior Mœsia inferior. Mœsia Ils (Mésie). (6 provinces.) (6 prov'nces.) (6 provinces.) 5° DIOCÈSE DES (6 provinces.) MÉSIES. (6 provinces.) Manuscrit de Vérone. Rufus. Polemius Silvius Notitia Dignitatum. Hiéroclès. 1. Dacia. Dacia. Dacia. Dacia Ripensis. (Dacie riveraine). 2. Mœsia-Superior- Margensis. Mœsia. Mœsia superior Mœsia I.- (Mésie). 3. Dardania. Dacia. Dardania. Dardania. (Dardanie). 4. Macedonia. Macedonia. Macedonia. Macedonia. (Macédoine I). 5. Thessalia. Thessalia. Thessalia. Thessalia. (Thessalie) . 6. ACHAIA. Achaia. Achaia. Achaia. (Hellade et Achaïe) 7. Pr^valitana. Prxvalis. Prasvalis. Prœvalitana. (Prévalitane) . •S. Epiros nova. Epirus. Epirus nova. Epirus nova. (Nouvelle Épire). 9. EPIROS VETUS Epirus. Epirus vêtus. Epirus vêtus. (Vieille Épire). 10. Creta. Creta. Creta. Hsemimontus. Scythia. Creta. Macedonia Salutaris Dacia Mediterranea (Crète). • (Macédoine II). (Dacie intérieure) (Pannonie) . (10provinc:s.) (10 provinces). (11 provinces) (11 provinces). (13 provinces). II. EvIPIRE D'OCCIDENT. 1° DIOCÈSE DES PANONIES. Manuscrit de Vérone. 1 . pannonia inferior. 2. savensis. 3. Dalmatia 4. Valeria. 5. pannonia superior. 6. Noricus Ripensis (p arien- sis.) 7. Noricus Mediterranka. (7 provinces). Rufus. Pannonia . Savia. Dalmatia. Valeria. Pannonia. Noricum. Noricum. (7 provinces). Polemius Silvius. Pannonia II a . Savia. Dalmatia. Valeria. Pannonia I a . Noricus Ripensis. Noricus Mediterranea. (7 provinces). Notitia Dignitatum. Pannonia II a . Savia. Dalmatia. Pannonia I a . Noricum ripense. Noricum Mediterra- neum. (7 provinces). 2° diocèse des bretagnes. Manuscrit de Vérone. Prima. Secunda. maxima ciesariensis. FLAVIA CjESARIENSIS. (4 provinces). Rufus. Rritannia I a . Rritannia II a . Maxima Cassariensis. Flavia. (4 provinces). Polenius Silvius. Rritannia I a . Rritannia Il a . Maxima. Flavia. Valentia. (5 provinces). Notitia Dignitatum- Rritannia l a . Rritannia II a . Maxima Cœsariensis. Flavia Cœsariensis. Valentia. (5 provinces)

GÉOGRAPHIE ANCIENNE. — N° 22. L'empire romain sous Dioctétien. 853 Manuscrit de Vérone. 1 . Belgica I. 2. Belgica IL 3. Germania I. 4. Germania II. 5. Seqoania. 6. lugdunensis i. 7. lugdunensis il 8. Alpes Graine et Pœnin.<e. (8 provinces). 3° DIOCÈSE DES Rufus. Belgica. Belgica. Germania. Germania. Maxima Sequanorum. Lugdunensis. Lugdunensis. Alpes Graiœ. (8 provinces). GAULES. Polemius Silvius. Belgica I. Belgica IL Germania I. Germania IL Maxima Sequanorum. Lugdunensis I. Lugdunensis II. Alpes Graiœ. Lugdunensis III. Senonia. (10 provinces). Notitia Dignitatum. Belgica I. Belgica IL Germania I. Germania II. Maxima Sequanorum. Lugdunensis I. Lugdunensis II. A IpesPœninae et Graiœ. Lugdunensis III. Lugdunensis Senonia. (10 provinces). Manuscrit de Vérone. 1. VlENNENSIS. 3. Narbonensis I. 2. Narbonensis IL 4. Novem POPULI. 5. Aquitanica I. 6. Aquitanica IL 7. Alpes maritime. (7 provinces). 4° diocèse de Rufus. Prov. Viennensis. Narbonensis. Novempopulana. Aquitania. Aquitania. Alpes maritimœ. (6 provinces) . ' Polemius Silvius. Viennensis. Narbonensis 1. Narbonensis IL Novempopulana. Aquitania I. Aquitania IL Alpes maritimœ. (7 provinces ) Notitia Dignitatum. Viennensis. Narbonensis I. Narbonensis IL Novem populi. Aquitania I. Aquitania IL Alpes maritimœ. (7 provinces.) Manuscrit de Vérone. i. Venetja-Histria. 2. Flaminia. 3. Picenum. 4. Tuscia- Umbria. 5. Apulia-Calabria. 6. LUCANIA. 7. CORSICA. 8. Alpes Cottle. 9. ILetia. (9 provinces) 5° DIOCÈSE D'ITALIE. Polemius Silvius. Venetia cum Histris. Flaminia, Picenum.- Tuscia cum Umbria. Apulia cum Calabria. Bruttia cum Lucania. Corsica. Alpes Cottiœ. Rœtia I. Campania. Mmilia. Liguria. Samnium. Sicilia. Sardinia. Rœtia Secunda. (16 provinces). [Italitiana) . Notitia Dignitatum. Venetia. Flaminia et Picenum Anonarium. Picenum Suburbicarium. Tuscia et Umbria. Apulia et Calabria. Lucania et Bruttii. Corsica. Alpes Cottiœ. Rœtia I. Campania. Mmilia. Liguria. Samnium. Sicilia. Sardinia. Rœtia Secunda. Valeria. (17 provinces). 6° DIOCÈSE DES ESPAGNES. Manuscrit de Vérone. 1. B/ETICA. 2. LUS1TANIA. 3. KARTHAGINIENSIS. 4. GALLiECIA. 5. Tarraconensis. 6. Mauritania-Tingitana (6 provinces). Rufus. Bœtica. . Lusitania. Karthaginensis. Gallœcia. Tarraconensis. Mauretania- Tingita- nica. (6 provinces). Polemius Silvius. Bœtica. Lusitania. Carthaginensis. Gallœcia. Tarraconensis. Tingitana. Insulœ Baléares. (7 provinces). Notitia Dignitatum. Bœtica. Lusitania. Carthaginensis. Gallœcia. Tarraconensis. Tingitania. Baléares. (7 provinces). 7° DIOCÈSE D'AFRIQUE. Manuscrit de Vérone. 1 . Proconsularis-Zeugitana. 2. Byzacena. 3. NU MIDI A CiRTENSIS. 4. NUMIDIA MlLICIANA. 5. Mauritania Gesariensis. Rufus. Proconsularis. Byzacium. Numidia. Tripolis. Mauretania Cœsarien- 6. Mauritania DIANA. tabiainsi - Mauretania Sitifensis. Polemius Silvius. Proconsularis. ByZacium. Numidia. Tripolis. Mauritania Cœsarien- sis. Mauritania Sitifensis. Notitia Dignitatum. Africa. Byzacium. Numidia. Tripolitana. Mauritania- Cœsarien- sis. Mauritania Sitifensis. (6 provinces.) (6 provinces). (6 provinces) (6 provinces).

PL. 22. IMPERIUM ROMANUM

sub Diocletio et Constantino


PL. 22. IMPERIUM ROMANUM sub Diocletiano et Constantino