Page:Dictionnaire de la Bible - F. Vigouroux - Tome IV.djvu/969

Cette page n’a pas encore été corrigée
1881
1882
ORIGÈNE


4. La Doctrine de Pierre est expressément rejetée comme non canonique. Periarchon, préface, 8, t. XI, col. 119-120. — 5. Les Actes de Paul sont cités aussi, mais non comme écrit canonique. Periarchon, I, II, "3, t. xi, col. 132 ; In Joa., xx, 12, t. xiv, col. 600.

IV. Bibliographie. — I. sources a consulter. — Huet, Origeniana (en tête de l’édition d’Origène), Rouen, 1668. Ce savant ouvrage, réimprimé dans les éditions de Delarue, t. iv, de Lommatzsch, t. xxii-xxiv, de Migne, t. xvii, reste l’étude la plus importante sur la vie, la doctrine et les œuvres d’Origène. — Westcott, article Origenes dans le Dictionary of Christian Biography, t. iv, Londres, 1887, p. 96-142 ; Dale, Origenistic Controversies, ibid., p. 142-146. Ces deux études, surtout celle de Westcott, sont très consciencieuses. — Harnack, Geschichte der altchrist. Litteratur, Ueberlief. und Bestand, Leipzig, 1893, p. 332-405 (liste des manuscrits d’Origène par Preuschen), Chronologie, t. ii, Leipzig, 1904, p. 26-54. — Bardenhewer, Geschichte der altkirchl. Literatur, t. ii, Fribourg-en-Brisgau, 1903, p. 68-158. — Chevalier, Répertoire des sources histor. du moyen âge, Bio-bibliographie, 2e édit., fasc. vii, Paris, 1906, p. 3428-3432 (indication d’un grand nombre d’articles de revue). — Ehrhard, Die ultchrist. Litteratur und ihre Erforschung von 18841900, Fribourg-en-Brisgau, 1900, p. 320-351 (examen critique des travaux plus récents).

II. NOMBRE ET CATALOGUE DES ÉCRITS D’ORIGÈNE.

— Saint Épiphane, Contra hseres., lxiv, 63, nous apprend que la renommée attribuait à Origène la composition de 6000 livres (fiiêloi) et ce chiffre a été souvent répété depuis ou changé en 5000. Rufin en prend occasion pour se moquer de saint Épiphane. Saint Jérôme, Contra Rufin., iii, 23, dans sa réplique, atteste que la liste des écrits d’Origène dressée par saint Pamphile ne comprenait pas même 2 000 numéros, Ibid., ii, 22, mais cette liste n’était sans doute pas complète. Eusèbe l’avait insérée au troisième livre de sa vie de saint Pamphile (H. E., VI, xxxii, 3) ; elle a péri avec l’ouvrage qui la contenait. Saint Jérôme, de son côté, dans une lettre à sainte Paule, énumérait les œuvres d’Origène en regard de celles de Varron, pour montrer que le catéchiste d’Alexandrie avait plus écrit que l’auteur profane réputé le plus fécond. Rufln, Apol. adv. Hieron., ii, 20, t. xxi, col. 599-600, ou Epist. ad Pauiam, xxxm, t. xxii, col. 446-449, en cite quelques passages. Heureusement la partie la plus intéressante de cette lettre, retrouvée dans un manuscrit d’Arras du XIIe siècle (n" 854), a été publiée par Philipps, F. Ritschl, Redepenning, Pitra, Harnack. On a découvert depuis trois nouveaux manuscrits à peu près du même âge que le précédent (Paris, Biblioth. nation., lat. 1628 et 1629 ; Bruxelles, Biblioth. royale, n » 11065). Rlostermann a donné une édition critique du fragment d’après les quatre manuscrits (tiré à part d’un article paru dans les Sitzungsberichte der… Akad. der Wiss. zu Berlin, 1897, p. 855-870), Harnack le réimprime d’après Klostermann, dans Die Chronol. der altchristl. Litteratur, t. ii, p. 37-48. Cette liste fourmille d’erreurs, les quatre manuscrits dérivant d’un même archétype incorrect et probablement incomplet. Cependant comme elle est notre unique autorité pour un certain nombre d’ouvrages, nous croyons indispensable de la reproduire ici en respectant scrupuleusement le texte et la syntaxe, mais en rétablissant l’orthographe usuelle. Nous l’appellerons en abrégé Cat. Les fragments transcrits par liufin nous permettent de la compléter et de la corriger en quelques endroits (op. cit., t. xxi, 599) : « Scripsit in Genesim libros tredecim ; mysticarum homiliarum libros duos ; in Exodo excerpta ; in Levi. tico excerpta. » Et post multa : « Item, inquit, Monobiblia ; Hepl âp^ûv libros duos ; de Resurrectione libros duos et alios de Resurrectione dialogos duos. »

Voici maintenant la liste en question, avec les rares variantes des quatre manuscrits :

Quorsum Varronis et Chalcenteri mentio facta sit quseritis ; videlicet ut ad nostrum Adamantium nostntmque Chalcenterwm veniamus : qui tanto in~Sanctaruni Scripturarum commentariis sudore laboravit, ut juste adamantit notnen acceperit. Vultis nosse quanta ingenii sui reliquerit monimenta ? Sequens titulus ostendet :

Scripsit in Genesi libros XIV ; mysticarum [ainsi lit Rufln, mais les manuscrits du Catalogue ont : locarum et localium] homiliarum, lib. Il ; In Exodum excerpta ; in Leriticum excerpta ; Stromatum, lib. X ; in Isaiam lib. XXX VI ; item in Isaiam excerpta ; in Osée de Ephraim lib. 1 ; in Osée commentarium ; in Joël lib. II ; in Amos lib. VI ; in Jonam lib. I ; in Michseam lib. III ; in Nahum lib. Il ; in Habacuc lib. 111 ; in Sophoniam lib. Il ; in Aggseum lib. 1 ; in principio Zachariee lib. II ; in Malachiam lib. II ; in Ezechiel lib. XXIX ; excerpta in Psalmos a primo usque ad quintum decimum.

Rursum : in Psalmo primo lib. 1 ; in 2° lib. I ; in 3° lib. I ; in 4° lib. 1 ; in 5° Ijtb. 1 ; in 6° lib. I ; in 7° lib. 1 ; in 8° lib. 1 ; in 9° lib. 1 ; in 10° lib. I ; in 11° lib. 1 ; in 12° lib. 1 ; in 13° lib. 1 ; in 14° lib. 1 ; in 15° lib*. 1 ; in 16° lib. I ; in 20° lib. I ; in 24° lib. 1 ; in 29° lib. I ; in 38° lib. I ; in 40° lib. I ; in 43° lib. Il ; in 44° lib. 111 ; in 45° lib. I ; in 46° lib. I ; in 50° lib. II ; in 51° lib. I ; in 52° lib. I ; in 53° lib. 1 ; in 57° lib. 1 ; in 58° lib. 1 ; in 59° lib. I ; in 62° lib. 1 ; in 63° lib. I ; in 64° lib. I ; in 65° lib. 1 ; in 68° lib. I ; in 70° lib. I ; in 71° lib. 1 ; in principio 72’lib. 1 ; in 103° lib. Il ; in Proverbia lib. III ; in Ecclesiasten excerpta ; in Canticum canticorum lib. X et alios tomos il quos superscripsit [peut-être : insuper scripsit ] in adolescentia ; in Lamentaliones Jeremim tomos V.

Rursum : Periarchon lib. IV ; de Resurrectione lib, II et alios de Resurrectione dialogos II ; de Proverbiorum quibusdam quseslionibus lib. 1 ; dialogum adversus, , Candidum Valentinianum ; de Martyrio librum.

De Nqvo Testamento : In Matthxum lib. XXV ; in Joannem lib. XXXII ; in partes quasdam Joannis excerptorum lib. 1 ; in Lucam lib. XV ; in epistolam Pauli apostoli ad Romanos lib. XV ; in epistolam ad Galatas lib. XV ; in epistolam ad Ephesios lib. III ; in epistolam ad Philippenses lib. I ; in epistolam ad Colossenses lib. II ; in epistola ad Thessalonicenses i" lib. 111 ; in epistola ad Thessalonicenses 2°- lib. I ; in epistola ad Titum lib. 1 ; in epislola ad Philemonem lib. I.

Rcrsus homiliarum in Vetcs Testamentum ; In Genesi homilise xvii ; in Exodo hom. vni ; in Levitieo hom. xi ; in Numéris hom. xxviii ; in Deuteronomio hom. xlll ; in Jesu Nave hom. xxvi ; in libro Judicum hom. ix ; de Pascha hom. vin ; in primo Regum libro hom.ir ; in Job. hom. xxii ; in Parœmias hom. vu ; in Ecclesiasten hom. vin ; in Cantico canticorum hom. u ; in Isaiam hom. xxxii ; in Jeremiam hom. xiv ; in Ezechiel hom. xii.

De Psalmis : In Psalmo 3° hom. i ; in 4° hom. i ; in 8° hom. i ; in 12° hom. i ; in 13° hom. I ; in 15° hom. n ; in 16° hom. î ; in 18° hom. i ; in 12° hom. r ; in 23° hom. i ; in 24° hom. i, in 25° hom. i ; in 26° hom. I ; in 27° hom. 1, in 36° hom. r ; in 37° hom. Il ; in 38° hom. Il ; in 39° hom. n ; in 49° hom. i ; in 51° hom. l ; in52° hom. il ; in 54° hom. I ; in67° hom. vii, in 71° hom. Il ; in 72° hom. m ; in 73° hom. m ; in 74° hom. i ; in 75° hom. i ; in 76° hom. M ; in 77° hom. IX ; in 19° hom. ir ; in 80° hom. Il ; in 81° hom. n ; in 82° hom. m ; in 83° hom. I ; in 84° hom. n ; in 85° hom. i ; in 87° hom. i ; in 108° hom. i ; in 110° hom. i ; in