Page:Alfred Vacant - Dictionnaire de théologie catholique, 1908, Tome 6.2.djvu/67

Cette page n’a pas encore été corrigée
1369
1370
GILLES DE VITERBE


Parmi ses œuvres inédites citons : 1° Arislotelis operum index ordine alphabetico digeslus, cod. Par. 6589, Colalogus codicum manuscriptorum bibliotheese regiæ, t. iv c, p. 260 ; 2° Arislotelis monumenta et index de Arislotelis erroribus, ibid. ; 3° Liber Zohar super libros Mosis, interprète JEgidio Vilerbiensi, cod. Paris. 527, op. cit., t. m c, p. 43 ; 4° Liber qui dicitur Temuna, eodem interprète, ibid. ; 5° Horlus nucis, eodem interprète, ibid. ; 6° Annotaliones in librum Raziel, ibid. ; 7° Vocabulariurn linguse sanctæ, cod. Paris. 596, op. cit., t. m c, p. 50 ; 8° Diversorum librorum hebraieorum vocabula, cod. Paris. 597, ibid., p. 50 ; 9° Interpretalio et annotaliones in librum decem Scphirot, cod. Paris. 598, ibid., p. 50 ; 10° Inlerprelalio et annotaliones in librum Magerchet hæloit ibid. ; 11° Racanatensis alias Recanalensis expositio in libros Mosis, ibid. ; 12° De arcana judœorum doclrina traclatus, cod. Paris. 3363, ibid., p. 402 ; 13° Ren Hacane liber qui Pelia dicitur interprète JEgidio Vilerbiensi, cod. Paris. 3367, ibid., p. 445 ; 14° Informalio contra lulheranam seclam, attribué à Gilles par Mabillon, Ribliothcca bibliothccarum, Paris, 1739, t. il, p. 779, n. 14 ; 15° Liber de revolutione 23 litcrarum hebraicarum secundum viam Iheologicam in lingua hebrœa, interprète JEgidio Vilerbiensi, ibid., n. 37 ; 10° Opus contra hebrxos de adventu Messiee et de nominibus divinis contra eosdem, ibid., n. 53 ; 17° Dictionnarium sive liber radicum, cod. Àng. 3. Cf. Narducci, Calalogus codicum manuscriploruni in bibliolheca Angelica, Rome, 1893, t. i, p. 1. Je ne sais pas si le contenu de ce manuscrit est identique avec le contenu des ouvrages marqués aux numéros 7 et 8. Il est l’ébauche d’une traduction en latin du dictionnaire de David, lils de Joseph Kimchi, rédigée d’après les notes de Gilles, Pélissier, Manuscrits de Gilles de Viterbe à la bibliothèque Angélique, Rome, tirage à part de la Revue des bibliothèques, p. 4-5 ; 18° Hisloria vigi, nti sœculorum per lolidem psalmos digesta, ad Leoncm X, cod. Ang. 351, Narducci, op. cit., p. 177 ; cod. 502. Le premier manuscrit renferme aussi les additamenla du cardinal Seripando sur les papes Léon X, Adrien VI, Clément VII, Paul III, Jules III, Marcel II et Pie IV. Au jugement du cardinal Ilergenrôther et du P. Læmmcr, ce travail, qui esquisse vingt siècles de l’histoire de l’humanité avant et après le Christ, peut soutenir la comparaison avec le Discours sur l’histoire universelle de Bossuet. L’auteur y fait preuve d’une grande connaissance de l’Écriture sainte, des auteurs sacrés et profanes, et de profondes vues philosophiques. Pastor l’a souvent utilisé dans son Histoire des papes. Vittorelli, Manni, Georgius, Baluze, Ilôfler, Læminer s’en étaient servis avant lui. Le manuscrit original de cette œuvre se trouvait autrefois à la bibliothèque du couvent de San Giovanni di Carbonara à Naples. Le cod. Ang. a été décrit par Pélissier, p. 11-13, qui a donné une analyse critique soignée de l’Historia viginti sœculorum, dans sa thèse latine de doctorat : De opère historico JEgidii cardinalis Viterbiensis, quod manuscriplum lalet in bibliolheca quse est in urbe augustinianorum Angelica ejusdemque operis cui tilulus pneesl « Hisloria viginti sœculorum » vera indole, Montpellier, 1896 : il relève l’importance de cet ouvrage pour l’histoire de l’Eglise au xve siècle ; 19° In librum primum Sententiarum, ad mentem et doclrinam Plalonis, cod. Ang. 636, Narducci, op. cit., p. 281 ; 20° Sententiarum liber primus usque ad XVII distinclionem ad mentem Plalonis, ibid. ; 21° De laudibus cnngregalionis ilicclanx, cod. Ang. 1156, Narducci, op. cit., p. 487 ; 22° Epislolæ jamiliares. Trois manuscrits de la bibliothèque Angelica contiennent des lettres de Gilles ou de ses correspondants. Le cod. 688, Narducci, op. cit., p. 292, renferme 85 lettres (1494-1517), adressées la plupart à Gabriel de Venise, général des augustins ; le

cod. 762, Narducci, op. cit., p. 316, renferme 10 lettres en italien, adressées au P. Jean François Liberta, du 18 juillet au 6 août 1532, cf. Torelli, Secoli agosliniani, Bologne, 1866, t. viii, p. 568 ; et une lettre du 3 avril 1531 au P. Sébastien de Rimini. Le cod. 1001, Narducci, op. cit., p. 416-418, est le recueille plus riche des lettres de Gilles. Elles y sont divisées en 8 livres. Le compilateur de ce recueil, d’après le P. Gandolfo, serait le P. Séraphim Ferri de Castellina, op. cit., p. 19. P. Xiste Schier, dans les Addenda (inédits) ad Ossingcri Eibliothecam auguslinianam, cod. Ang. 353, p. 203. Cette correspondance de Gilles, d’après Pélissier, qui a décrit les manuscrits ci-dessus mentionnés, est très curieuse pour reconstituer les relations littéraires du cardinal, et son action comme chef de l’ordre, p. 11. La bibliothèque Vaticane possède en outre, un certain nombre de lettres adressées à Gilles, entre autres à Aléandre. 23° Iragion, seu explanalio lillerarum hebraicarum, cod. Vat. 5808 ; 24° Dcmoribus Turcarum, perdu ; 25° De Ecclesiæ incremento ad Julium II ; 26° Annotaliones in tria priora cupita Gencseos ; 27° Liber dialogorum. Ces trois ouvrages sont mentionnés par Ciacconius et Ellsius, sans aucune indication.

Pontanus, Opéra omnia, Venise, 1519, t. n ; l’auteur y publie Sermo JEgidii ad populum, fol. 156-158, et un dialogue dédié à vEgidius (Mgidius dialogus), p. 155-173, qui renferme des notices biographiques et littéraires sur le savant cardinal ; Ambr. Flandini, Sermo de triplai vita in festo divi Aurelii Augustini, Quadragesimaliam concionum liber qui gentilis inscribitar, ex elhnicorum christianorumque erudimentis collectus, Venise, 1523, p. 481-482 ; Bembo, Epistohr, Venise, 1552, p. 261-264, 343-344, 486-487, 489-490, 492-493, 520-523 ; Jovius, Elogia virorum litteris illustrium, Baie, 1577, p. 159-160 ; Giraldi, De poetis nostrorum temporum dialogi duo, Bille, 1580, t. ii, p. 415 ; Panfilo, Chronica /ratrum ordinis eremUarum S. Augustini, Rome, 1581, p. 73-80 ; Ferronus, De rébus gestis Gallorum, Bàle, 1601, p. 73-80 ; Galatini, De arcanis catholicæ veritatis, Francfort, 1612, p. 22 ; Curtius, Virorum illustrium ex ordine eremUarum D. Augustini elogia, Anvers, 1636, p. 93-107 ; Corentini, De episcopis Viterbii summa chronologica, Viterbe, 1640, p. 100-168 ; Aubéry, Histoire générale des cardinaux, Paris, 1645, t. iii, p. 289-293 ; Landucci, Sacra Leccetana selua, Rome, 1647, p. 126 ; Ellsius, Encomiasticon augustinianum, Bruxelles, 1654, p. 14-15 ; Contelori, Elenclius S. R. Ecclesiæ cardinalium ab anno 1430 ad annum 1459, Rome, 1659, p. 124-125 ; Oldoino, Athenœum romanum, Pérouse, 1676, p. 32-33 ; Ciacconius, Vitx et res gestse pontificum romanorum et S. R. Ecclesiæ cardinalium, Rome, 1677, t. iii, col. 395-399 ; Gandolfo, Fi’ori poetici dell’eremo agostiano, Gênes, 1682, p. 71-78 ; Le porpore agostiniane, Additione al dispaccio istorico curioso et erudito, Mondovi, 1695, p. 36-43 ; Dissertatio hislorica de ducenlis celeberrimis auguslinianis scriptoribus. Rome, 1704, p. 1620 ; Palatio, Easti cardinalium omnium sanctæ romanæ Ecclesiæ, Venise, 1703, t. ii, col. 682-689 ; Piazza, La gerarchia cardinalizia, Rome, 1703, p. 528 ; Eggs, Purpura docta, Munich, 1714, t. ii, p. 396-400 ; Le Mire, Auctarium de scriptoribus ecclesiasticis, dans Fabricius, Bibliotheca ecclesiaslica, Hambourg, 1718, p. 132-133 ; Colomiès, Italia et Hispania oricntalis, Hambourg, 1730, p. 41-46 ; Michel de Saint-Joseph, Bibliographia critica sacra et prophana, Madrid, 1740, t. i, p. 113-114 ; Bussi, Storia délia citta di Viterbo, Rome, 1742, p. 291, 304 ; Jocher, Allgemeines Gelehrten-Lexikon, Leipzig, 1750, t. I, p. 1624 ; Elogia S. R. E. cardinalium pietate et doclrina illustrium, Rome, 1751, p. 106 ; Fabricius-Mansi, Bibliotheca latina, Padoue, 1754, t. i, p. 24 ; Sadolet, Epistolæ, vu et lxxxii, Rome, 1760, t. i, p. 18-20, 230 ; Ossinger, Bibliotheca augusliniana, p. 190-198 ; Laurence Grana, évoque de Segni, Oralio in (ancre JEgidii Viterbiensis, card. S. R. E., ex ms. codice membranaceo bibliothecæ Marii Compagnonii Marcluscii S. Iï. E. cardinalis amplissimi, eruta et a Johanne Christophoro Amadutio nunc primum in lucem édita, Rome, 1781 ; cette oraison funèbre ne contient presque pas de détails biographiques sur Gilles ; Cardella, Memorie storiche dei cardinali délia santa romana Chiesa, Rome, 1793, t. iv, p. 47-50 ; Moroni, Dizionario ecclesiastico, Venise, 1841, t. vii, p. 211-215 ; Lnntori, Postrema sœcala sex religionis